تاریخچه 

گرایشها و مقاطع

امکانات گروه

ظرفیتها و فرصتهای شغلی 

آدرس وبگاه و شبکه اجتماعی

تاریخچه گروه:

سومین گروه زبان و ادبیات فارسی کشور در دانشگاه مشهد/فردوسی.

اهمیت زبان فارسی درخراسان تا حد زیادی با فردوسی و شاهنامه معنا پیدا می کند. این توجه از زمان برگزاری کنگره جهانی هزارۀ فردوسی(1313) و متعاقب آن ایجاد بنای آرامگاه فردوسی با اهتمام اعضای انجمن آثار ملی بیشتر شد و ضرورت تأسیس دانشکدۀ ادبیات و در رآس آن رشتۀ زبان و ادبیات فارسی به عنوان نخستین رشتۀ تحصیل دردانشگاه مشهد بعد از پزشکی احساس گردید. این مهم یعنی راه اندازی دانشکده ادبیات در مشهد طبق مأموریتی رسمی از سوی وزارت فرهنگ بر عهدۀ علی اکبر فیاض که در آن زمان استاد دانشکدۀ معقول و منقول دانشگاه تهران بود، گذاشته شد. رشته زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات مشهد. همزمان با تأسیس این دانشکده در دانشگاه مشهد به عنوان نخستین رشته در سال 1334 ایجاد شد. پس از دانشگاه‌های تهران و تبریز این سوّمین رشته / گروه زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه‌های ایران بود.

نخستین استادان بخش ادبیات فارسی را مثل دیگر بخش های دانشکده ادبیات دکتر فیاض از میان متقاضیان و مدعیان تدریس فارسی شخصاً انتخاب کرد(مجید فیاض، 1389، 1/49 به بعد). در سال های اول تأسیس رشتۀ زبان و ادبیات فارسی درس ها را خود دکتر فیاض، دکتر غلامحسین یوسفی، که به تازگی از دانشگاه تهران دکترا گرفته بود، و برخی معلمان حق التدریسی از جمله ابوالقاسم حبیب اللهی(نوید) و سید احمد خراسانی بر عهده داشتند. سید احمد خراسانی معلمی فاضل، اصلاً طلبه و آگاه به مسائل باریک ادبی اما فردی پرحاشیه بود که برای دانشکده مشکلاتی هم ایجاد کرد(متینی 1395، 62 به بعد). دروس متن عربی گروه را  ابوالقاسم حبیب اللهی(نوید) نوادۀ حاج میرزا حبیب خراسانی معلم پیمانی دانشکده برعهده داشت و درس های صرف و نحو عربی و دستور را خراسانی تدریس می کرد . در همان سال ها استادانی با رتبۀ دانشیاری برای گروه استخدام یا از فرهنگ منتقل شدند از آن جمله  دکتر جمال رضایی و بعد هم دکتر رحیم عفیفی که تدریس زبان‌های پیش از اسلام را عهده‌دار بودند.  در سال 1339 دکتر جلال متینی که در دانشکده نفت آبادان خدمت می کرد با مرتبۀ دانشیاری به دانشگاه مشهد منتقل شد و کمی بعد هم دکتر احمدعلی رجایی از دانشگاه تبریز به مشهد انتقال یافت که متون فارسی و اغلب حافظ و شاهنامه و بیهقی را تدریس می کرد.  با حضور این استادان  سال های دهه چهل که  دکتر علی شریعتی هم به گروه تاریخ پیوسته بود و با دانشجویان ادبیات هم درس هایی داشت، یکی از بهترین و موفق ترین دوره های گروه آموزشی زبان و ادبیات فارسی مشهد بود.

 بخش زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مشهد ابتدا توسط رؤسای دانشکده اداره می‏شد، بنا براین  نخستین رؤسای دانشکده یعنی دکتر علی‌اکبر فیاض و بعد از او دکتر احمدعلی رجائی بخارایی همزمان با ریاست دانشکده، امور آموزشی گروه ادبیات را نیز برعهده داشتند. دکتر غلامحسین یوسفی از همان ابتدای تأسیس دانشکده استخدام شده بود ولی از عهده‌دار شدن امور اداری خودداری می‏کرد (متینی، 1395،  67).

دکتر فیاض در سال 1342 به تهران منتقل شد. و دکتر رجایی به ریاست دانشکده منصوب و دکتر متینی که معاون دانشکده بود، در سمت خود ابقا شد. دانشگاه های شهرستان ها تا تأسیس وزارت علوم از نظر مقررات آموزشی تابع دانشگاه تهران و از نظر ضوابط اداری و استخدامی زیر نظر وزارت فرهنگ بودند( متینی 1395، 56). روش آموزشی در گروه ادبیات به تبعیت از برنامۀ دانشگاه تهران و وزارت فرهنگ ابتدا به صورت ثلثی بود یعنی در سه نوبت دانشجویان امتحان می دادند. اگردانشجویی در ثلث سوم نمره نمی آورد  ناگزیز بود در شهریور امتحان بدهد. درس ها هم عموماً متن و تاریخ ادبیات و سبک شناسی بود و زبان عربی و دستور و صناعات و کمی هم زبانهای پیش از اسلام.

 در سال 1344 که تغییرات بنیادی در نظام آموزشی کشور به وجود آمد سیستم ثلثی چای خود را یه نظام واحدی داد. طیّ همین تغییرات بود که رشته های تحصیلی هم عنوان «گروه آموزشی(دپارتمان)» را پیدا کرد (گنجی، 1372، 248-249). برای هرگروه هم مدیری مستقل معین شد. برای نخستین  بار بود که  دکتر غلامحسین یوسفی، که از چند سال پیش در بخش زبان و ادبیات فارسی تدریس می­کرد، به سمت نخستین مدیرگروه زبان و ادبیات فارسی معین شد که تا سال 1358 که بازنشسته شد ادامه یافت. برابر نظام جدید طول تحصیل دانشجوی ادبیات فارسی 4 سال بود که در این مدت بایستی 140 واحد درسی بگذراند. از این 140 واحد دو واحد رساله ختم تحصیل بود که دانشجو موظف بود در آغاز سال سوم تحصیل خود حد اکثرتا دوماه پس از نام نویسی با توجه به ذوق و علاقۀ خود چند موضوع را به گروه پیشنهاد بدهد. در شورای گروه یکی از آن موضوعات  به عنوان رسالۀ ختم تحصیل او انتخاب و به دانشجو ابلاغ می­شد تا زیر نظر یکی از اعضای آموزشی گروه تحقیق خود را به انجام برساند.

از سال 1347 و پس از کنفرانس رامسر و  انقلاب آموزشی نظام واحدی با توزیع مهاد(اصلی) و کهاد(فرعی)، که هرکدام خود به الزامی و غیر الزامی تقسیم می شد، در تمام دانشکده و از جمله بخش زبان و ادبیات فارسی معمول گردید. به این ترتیب که از حدود 140 واحد دانشجویان رشتۀ زبان و ابیات فارسی موظف بودند 32 واحد از یک رشته همجوار به عنوان کهاد انتخاب کنند که عموماً گروه، رشته های زبان شناسی، عربی و زبانهای خارجی را به عنوان رشتۀ فرعی توصیه می کرد(راهنمای دانشگاه فردوسی،  1357، 333 به جلو).

در آستانۀ دهه 1350 و درست پس از بازنشستگی دکتررجایی در سال 1348چند تن دیگر از جمله دکتر محمد مهدی رکنی یزدی، دکتر محمد علوی مقدم، و دکتر حمید زرین کوب نیز به این گروه پیوستند. خانم دکترگیتی فلاح رستگار هم که از زمان دانشجویی در درورۀ دکتری دانشگاه تهران، با گروه همکاری می کرد، قبل از آن رسماً به گروه پیوسته بود.

از مدت‌ها پیش گفت‌وگو برای ایجاد دورۀ فوق لیسانس در میان بود. دکتر غلامحسین یوسفی برای این کار اهتمامی ویژه داشت. او از دکتر فیاض که به تازگی از دانشگاه تهران بازنشسته شده بود و بار دیگر در مشهد زندگی می کرد و با آستان قدس رضوی همکاری‌های فرهنگی داشت، دعوت کرد که در این زمینه با دانشکده ادبیات همکاری کند. به این ترتیب دکتر فیاض نیز از بهمن سال 1349 عهده‌دار تدریس دو درس «تاریخ بیهقی» و «سیر آرا و عقاید اسلامی» در دورۀ فوق لیسانس شد(یاحقی 1396، 171). در این زمان اعضای هیأت علمی گروه پنج نفر بودند که برخی ازآنها با داشتن مراتب پایین دانشگاهی(استادیار و مربی) مجاز به تدریس در دورۀ کارشناسی ارشد نبودند، بنا براین  افرادی با مرتبۀ بالا از گروه‌های دیگر و نیز دانشکده الهیات  تدریس برخی از درس‌های  را برعهده داشتند..

 دانشجویان دورۀ فوق لیسانس  می بایست درس های متون نظم و ئثر، دستور تاریخی زبان فارسی، صرف و نحو، قرائت عربی، تحقیق در عروض و قافیه و بدیع و معانی و بیان، سیر عقائد وآراء اسلامی  درتمدن ایران، روش تحقیق در تاریخ ادبیات ایران، تاریخ فرهنگ ایران اسلامی، تحقیق در ادب معاصر جهان، نقد ادبی  و تاریخ تصوف اسلامی و یک رسالۀ پایان تحصیلی در یکی از موضوعات کارناشده و مرتبط با رشتۀ خود به ارزش 4 واحد بگذرانند.

 دروس دورۀ فوق لیسانس را از اعضای رسمی گروه بامرتبۀ استادی یعنی دکتر متینی و دکتر یوسفی برعهده داشتند. صرف ونحو ومتون عربی را هم دکتر یوسف حسین بکار استاد مدعو از کشور اردن برعهده داشت. برخی درس ها هم به استادان دانشکدۀ الهیات محول شده بود. دکتر فیاض تاریخ بیهقی و سیر آرا و عقاید اسلامی درس می داد که بخصوص تدریس درس آرا و عقاید اسلامی بعد از فوت او  در شهربود 1350 بر عهدۀ سید جلال الدین آشتیانی و بعد هم دکتر عبدالمحسن مشکوه الدینی از الهیات محول شد. درس« ادبیات جهان» را دکتر جواد حدیدی برعهده داشت و برای درس آشنایی با نسخه های خطی از احمد گلچین معانی دعوت شده بود. آن سالها صلاحیت تدریس افرادی که مرتبۀ دانشگاهی نداشتند بایستی در شورای تخصصی گروه به تصویب می رسید که این کار برای گلچین معانی با توجه به تخصّص و تألیفات او در این مورد انجام شده بود.     

برنامه ریزی و تصویب رساله های فوق لیسانس در کمیته ای مرکب از استادان ویژۀ دورۀ فوق لیسانس که به طور مشخص مرکب بود از شخص دکتر غلامحسین یوسفی و دکتر جلال متینی، تصویب و قانونی می شد بنا براین عملاً زمینه برای تشکیل یک گروه تخصصی زبان و ادبیات فارسی در کنار شورای عمومی گروه فراهم می شد که چند سال بعد با تأسیس دورۀ دکتری در سال 1355 عملاً این گروه تخصصی با هوبت و مدیر مستقل از بدنۀ اصلی گروه جدا شد و مدیریت آن را شخص دکتر یوسفی برعهده گرفت و مدیریت اصلی گروه (دورۀ لیسانس) به خانم دکتر گیتی فلاح  رستگار محوّل گردید. 

در دهۀ پنجاه بنا به ضوابط دانشجویان دورۀ لیسانس زبان  و ادبیات فارسی می بایست دروس تخصصی اجباری دستور زبان فارسی، تحقیق در متون و آیین نگارش، تاریخ ادبیات فارسی، تاریخ زبان فارسی، مقدمۀ تاریخ ادبیات ایران، کلیات مسائل ادبی، سبک شناسی نظم، سخن سنجی، صناعات ادبی، سنجش ادبیات ایران و خارجه، سبک شناسی نثر ، دروس عمومی اجباری، صرف و نحو، زبان خارجه، زبان پهلوی، تاریخ ادبیات عرب، قرائت  متون فلسفی، تفسیر متون فلسفی و کلامی به زبان فارسی را امتحان می دادند. از تغییرات دیگری که در برنامه زبان و ادبیات فارسی در این سال ها اعمال شد این بود که دانشجویان وظیفه داشتند علاوه بر دروس تاریخ ادبیات، سبک شناسی، سخن سنجی و نقد ادبی،  دستور، تاریخ زبان فارسی، ، کلیات مسائل ادبی دروسی با عنوان کلی بزرگان ادب با زیر عنوانهای: فردوسی، سعدی،  مولوی، حافظ، ناصرخسرو-سنائی، نظامی- خاقانی،   ادبیات فارسی در دیگر کشورها، را بخوانند.

تأسیس دورۀ دکتری احتیاج به موافقت وزارت علوم و کسب مجوز از کمیته های خاصی داشت که به آسانی میسر نبود. امکانات آموزشی و پژوهشی کافی یعنی کتابخانه و منابع لازم و مهمتر ازآن افرادی با مرتبۀ استادی لازم بود در گروه باشند که چون تعداد افراد با این مرتبه در گروه کافی نبود از چند نفر از جمله دکتر سید جعفر شهیدی و دکتر مهدی محقق از تهران قول همکاری گرفته شد. دکتر علی اکبر شهابی، سید جلال الدین آشتیانی و دکترسید علیرضا مجتهد زاده همگی با درجۀ استادی هم از دانشکده الهیات به همکاری دعوت شدند تا این که با تأسیس دورۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی بعد از تهران در دانشگاه فردوسی موافقت شد و این دانشگاه از مهر1355 دانشجوی دکتری گرفت. مدت تحصیل در دورۀ دکتری شش سال تقویمی از زمان نام نویسی بود. گروه زبان و ادبیات فارسی نخستین گروهی بود که در دانشگاه فردوسی دورۀ دکتری راه اندازی کرد که نخستین دانش آموختۀ آن محمدمهدی ناصح در سال 1362 از رسالۀ خود دفاع کرد.

با تأسیس این دوره و کوشش های دکتر غلامحسین یوسفی گروه زبان و ادبیات دانشگاه فردوسی به صورت یکی از گروه های مهم دانشگاه های کشور در آمد به طوری که از اختیارات خاصی مانند تعریف دروس جدید و اجرای برنامه های متناسب برخوردار شد چندین درس برای نخستین بار در این گروه به تصویب رسید و به مورد اجرا در آمد که در دیگر دانشگاههای کشور هم به تبعیت از آن اجرا گردید.

مجلۀ دانشکده ادبیات مشهد که بعدها به نام های مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد و جستارهای ادبی و اخیراً جستارهای نوین ادبی نیز نامیده شده عملاً  در این گروه و با اهتمام دکتراحمد علی رجایی  بخارایی که استاد گروه و  رئیس دانشکده بو، راه اندازی شد. این مجله عملاً  از همان آغاز زیر نظر و با هدایت گروه زبان و ادبیات فارسی و اشراف مستقیم دکتریوسفی تا زمان بازنشستگی منتشر می شد که تاکنون(پاییز1402) 220 شماره از آن با ترتیب و توالی نسبتاً منظم منتشر شده است.

گروه زبان و ادبیات فارسی از اوایل دهۀ پنجاه برای آموزش زبان فارسی به دانشجویان و بورسیه ها و دیگر علاقه‌مندان خارجی، به تأسیس «برنامۀ فارسی آموزی» اقدام کرد که تا سال‌های انقلاب در سه مرحلۀ  مقدماتی، متوسط و عالی به آموزش زبان فارسی به خارجیان اهتمام داشت(راهنمای دانشگاه فردوسی، 1357-1358). در دهه های پس از انقلاب هم قطب علمی فردوسی و شاهنامه وابسته  به گروه با خمایت مالی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی چندین دوره بازآموزی و فارسی آموزی برای دانشجویان و استادان خارجی اجرا کرد تا این که در سال های اخیر به تأسیس مرکز بین المللی آموزش زبان فارسی به خارجیان انجامید که هم اکنون با جذب سالانه صدها دانشجوی خارجی به صورت یکی از مهمترین مراکز آموزش زبان فارسی کشور در آمده است. 

تدریس دو درس زبان فارسی عمومی(به ارزش سه واحد) و  تاریخ فرهنگ ایران( به ارزش دو واحد)که برای همۀ رشته های دانشگاهی غیر از ادبیات فارسی الزامی به حساب می آمد، برعهده استادان گروه زبان و ادبیات فارسی بود. معمولاً یکی از اعضا به عنوان نمایندۀ مدیرگروه مسئول رسیدگی به امور درس فارسی عمومی بود که بر انتخاب استادان این درس، متون درسی و امتحانات مربوط نظارت داشت. متن درسی فارسی عمومی گزیده ای از مقالات نویسندگان معاصر بود که زیر نظر مستقیم دکتر یوسفی  به همراه یک واژه نامه ازلغات لازم برای دانشجویان تهیه شده بود و درهمه رشته ها به صورت واحدی تدریس می شد( مباشرت و مشاهۀ مستقیم نویسنده).

از دیگر اقدامات علمی گروه دعوت از دانشمندان و استادان متخصص از دیگر دانشگاهها و مراکز علمی کشور و خارج از کشور برای ایراد سخنرانی بود که به تناوب صورت می گرفت. برگزاری کنگره ها و مجالس علمی مانند مجلس بزرگداشت ابوالفضل بیهقی(شهریور 1349)، دومین کنگرۀ تحقیقات ایرانی(شهریور 1350)، اولین تا ششمین هفتۀ فردوسی( 1351-1356)،کنگرۀ جهانی ناصرخسرو(شهریور 1353)، مجلس بزرگداشت دقیقی طوسی(آذرماه 1354)، با شرکت صدها دانشمند متخصص در دانشکده ادبیات همگی حاصل کوشش استادان این گره بود که مجموعه مقالات همگی آنها در زمان خود به چاپ رسیده است.

بعد از انقلاب فرهنگی تغییراتی بنا به ضرورت در عناوین و متون درسی ایجاد شد. زبان های باستانی و فرهنگ پیش از اسلام  از برنامه ها حذف و با دروس معارف و نهج البلاغه و قران و حدیث جایگزین شد. دروۀ دبیری ادبیات فارسی با واحدهای روان شناسی، روش تدریس و... تا مدتی به صورت یک گرایش دایر بود و فارغالتحصیلان آن برای دبیری به استخدام در  آموزش و پرورش متعهد بودند.

گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی در سال 1379 با داشتن هفت تن درمرتبۀ استادی درکشور نامزد قطب علمی شد که دوسال بعد موافقت اصولی وزارت فرهنگ وآموزش عالی با عنوان «قطب علمی ادبیات خراسان» صادرگردید. این قطب علمی چند سال بعد به صورت تخصصی به عنوان« قطب علمی فردوسی وشاهنامه» به کار خود ادامه داد و سالها به عنوان مهمترین قطب علمی ادبیات فارسی کشور به اجرای طرح‌های پژوهشی و فعالیت‌های گستردۀ علمی و جنب و جوش های ادبی  و ارتباطات بین المللی نامبردار بود که هنوز هم هست. یکی از اقدامات مهم این قطب علمی برگزاری همایش‌های سالانۀِ روزملی بزرگداشت  فردوسی(25 اردیبهشت)  با شرکت صدها تن از شاهنامه‌شناسان ایرانی  و خارجی بود که همه ساله مجموعه مقالات و خلاصه مقالات این رویدادها به چاپ رسیده است.  

گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی در حال حاضر(1402) با داشتن 3 استاد، 5 دانشیار و 9 استاد یار که دو تن از استادان و یک تن از دانشیاران اخیرآ باز نشست شده‌اند، در چهار گرایش: محض، حماسی، عرفانی و آموزش زبان در دورۀ دکتری و سه گرایش: محض، تطبیقی و آموزش زبان در مقطع کارشناسی ارشد و  داشتن دو مجلۀ علمی-پژوهشی و زیر مجموعه مرکز بین المللی آموزش زبان فارسی به خارجیان به کار خود ادامه می‌دهد. یک تن از اعضای این گروه نیز از سال 1388 با عنوان عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی و از سال 1399 به عنوان «استاد ممتاز» با این گروه همکاری دارد

منابع: [1]

ایمان پور، محمدتقی، عباسی، جواد،(1400)، تاریخ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی، دانشگاه فردوسی مشهد،

- متینی، جلال( /1395/2016)، خاطرات سالهای خدمت، از دبیرستان البرز تا فرهنگستان هنر،  امریکا، چاپ شرکت کتاب.

- تاریخچه و راهنمای دانشگاه فردوسی مشهد(1378)، ویرایش دکتر محمد تقوی، مشهد انتشارات دانشگاه فردوسی

- ‏دانشگاه فردوسی مشهد / مرکز آثار و مفاخر و اسناد، چهره ها و مفاخر دانشگاه،..

‏- روابط عمومی دانشگاه فردوسی، تاریخچه و راهنمای جامع دانشگاه فردوسی مشهد، ص 94.

راهنمای دانشگاه فردوسی، دفتر مطلعات آموزشی و هماهنگی تحقیقاتی، مشهد، سال تحصیلی 1357-1358

گنجی، محمد حسن(1372)، «یادی از دوست فقیدم دکتر لطف الله مفخم پایان»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، یادنامۀ شادروان دکتر لطف الله مفخم پایان،  ش دوم، سال بیست و ششم، تابستان، صص245-276.

.-متینی، جلال( /1395/2016)، خاطرات سالهای خدمت، از دبیرستان البرز تا فرهنگستان هنر،  امریکا، چاپ شرکت کتاب.

-مجید فیاض، عبدالمجید(1389)، از باغ قصر تا  قصر آرزوها، تهران، چاپ اول، انتشارات کویر

- یاحقی، ‏محمدجعفر (1396)، آن سال ها: یادهای جوانی و سال های دانشجویی (دفتر دوم)، چاپ اول، تهران، انتشارات معین

------------: خاطرات و مشاهدات خصوصی طی 65 سال حضور در گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی، در کسوت دانشجو واستاد.

‏- «تاریخچه گروه‏»، وبگاه گروه زبان و ادبیات فارسی، دسترسی در: ‪https://farsidept.um.ac.ir/index.php?option=com_content&view=article&id=522&Itemid=835‎، ۱۳۹۹.

گرایشها و مقاطع

امکانات گروه

کتابخانه استاد یوسفی 

دفتر قطب علمی فردوسی و شاهنامه

ظرفیت ها و فرصتهای شغلی

دبیری زبان و ادبیات فارسی

ویراستاری زبان و ادبیات فارسی

روزنامه‌نگاری

فیلم‌نامه و نمایشنامه نویسی و داستان نویسی و ........

نگارش خلاق

آدرس سایت یا شبکه اجتماعی گروه 

آدرسی سایت: https://farsidept.um.ac.ir

آدرس کانال اطلاع رسانی در تلگرام: https://t.me/farsidept

آدرس کانال اطلاع رسانی در ایتا: https://eitaa.com/farsideptfum