مراسم روز بزرگداشت مولوی، ساعت 10 صبح روز چهارشنبه 8 مهرماه 1394 در تالار شریعتی دانشکدة ادبیّات و به همّت قطب علمی فردوسی و شاهنامه و معاونت پژوهش و فناوری دانشکده برگزار شد. در این مراسم که استادان، دانشجویان و علاقه­مندان زبان و ادبیّات فارسی حضور داشتند، استاد محمّد شیخ­‌الاسلام دربارة «داستان دقوقی» در مثنوی مولوی سخنرانی کرد.

در ابتدای این مراسم، دکتر محمّدجعفر یاحقی، مدیر قطب علمی فردوسی و شاهنامه، مولوی را شاعر و عارفی جهانی معرّفی کرد که بسیاری از علاقه­‌مندان را در سراسر جهان به اندیشه­‌های متعالی خود جذب کرده است و ترجمه­‌های بسیاری که از مثنوی مولوی وجود دارد، گویای آن است که ارزش این اثر برای پژوهشگران ادبیّات فارسی و عرفان کاملاً شناخته شده است. دکتر یاحقی ضمن سپاسگزاری از استاد شیخ‌­الاسلام گفت: «ادبیّات فارسی، دامنة گسترده­ای دارد که برای پی بردن به ظرایف و جنبه­های مختلف آن، نیازمند دانش­ها و رویکردهای مختلف هستیم؛ در همین راستا، تلاش ما در قطب علمی فردوسی و شاهنامه این بوده است که با دعوت از استادان رشته­ های دیگر، مسیر تازه­ای را برای پژوهشگران و علاقه­مندان ادبیّات فارسی بگشاییم. امروز نیز استاد شیخ­ الاسلام دعوت قطب علمی را پذیرفته­ اند و با دقّت نظری که در مثنوی مولوی دارند، دربارة داستان دقوقی سخن می­ گویند.»

در ادامه، استاد شیخ­ الاسلام سخنرانی خود را با عنوان «داستان دقوقی و سلوک ناتمام» برای حاضران ایراد کرد. وی دربارة سندیّت این داستان گفت: «به گفتة استاد فروزان­فر، شخصی به نام دقوقی شناخته نشده است. دکتر غنی از عارفی به نام دقوقی نام می­برد که در سال 640 هجری وفات یافته است. مولانا مدّتی را در شام و دمشق بوده و این دقوقی هم در دمشق بوده است. علاوه بر این، مولانا در این داستان از دقوقی (رحمه­ الله علیه) نام می­برد که وجود چنین فردی را آشکار می­کند.»

استاد شیخ­الاسلام این داستان را از داستان­های بسیار متفاوت مثنوی مولوی عنوان کرد که ویژگی­های سورئالیستی و سمبولیستی آن بسیار است؛ چنان که در هر بیتی، این ویژگی­ها را می­توان دید. تصویرهایی که گویا از پیش آماده نشده و از ناخودآگاه مولوی سرچشمه گرفته است. داستان دقوقی، یک داستان سراسر تمثیل است؛ رمزواره­هایی که از سراسر مثنوی در این داستان جمع شده­ اند؛ به طوری که این تمثیل­ها را می­توان در تمام مثنوی جست و جو کرد. در این داستان­، تمثیل­ها عمق عرفانی اندیشة مولوی را بیان کرده­اند و رمزگشایی آن­ها می­تواند در دریافت مفاهیم عرفانی این داستان به مخاطب کمک کند.

استاد شیخ­ الاسلام خلاصه ­ای از داستان دقوقی را برای حاضران بیان کرد و سپس تمثیل­ها و رمزهای آن را توضیح داد. داستان دقوقی، داستان عارفی است که همیشه در سفر است. عارفی که هدفش مواجه شدن با بندگان خاص خداست. روزی مشتاقانه راهی سفر می­ شود. از دور 7 شمع را می­ بیند که به آسمان زبانه می­ کشند. این 7 شمع تبدیل به یک شمع می ­شوند. سپس تبدیل به 7 انسان و بعد تبدیل به 7 درخت و در پایان تبدیل به 7 انسان می‌شوند. آن 7 مرد از دقوقی می­ خواهند که امام آن­ها شود تا پشت سرش نماز بخوانند. در حین نماز، چشمشان به کشتی­ای می­ افتد که دچار حادثه شده است و مردمانش کمک می­خواهند. دقوقی دعا می­کند که کشتی به سلامت به ساحل برسد. کشتی و افرادش به سلامت به ساحل می­رسند؛ اما 7 مرد پس از زمزمه­ای از پشت سر او ناپدید می­ شوند؛ چراکه دقوقی در کار خداوند، بوالفضولی کرده است.

استاد شیخ ­الاسلام سپس به تمثیل­ها و نمادهای این داستان اشاره کرد. سفری که از درون انسان آغاز می­ شود و در دو بُعد زمان و مکان گسترش می­ یابد. زمان و مکانی که مربوط به مکاشفات عارف است و با زمان و مکان واقعی تفاوت بسیار دارد. در بُعد مکان، سفر سالک از خشکی که نماد کثرت است، آغاز می­ شود. واقعه در ساحل اتّفاق می­ افتد که آستانة بین خشکی و دریا است. دریا نماد مأوای حقیقی انسان است. در بُعد زمان، سفر از غروب آغاز می­ شود. در دل شب ادامه پیدا می­ کند که شب، زمان مکاشفات است و با نماز صبح دقوقی پایان می­ یابد.

استاد شیخ ­الاسلام نتیجة عرفانی این داستان را چنین بیان کرد که در این داستان، همه چیز به انسان مربوط است؛ از شمع شناخت که در درون انسان روشن می­شود و او را به تکاپو و سلوک وامی­دارد و درخت که سایه­ بان آرامش است و باز در انسان وجود دارد. در پایان، شرح مقام رضا در عرفان است که دقوقی باید به حادثة کشتی رضا می­داد و به استغاثة افراد کشتی پاسخ نمی­داد. کشتی­ نشینان می­ خواستند از دریا به خشکی برگردند؛ یعنی بازگشت از وحدت به کثرت. او نباید به این استغاثه گوش فرامی­داد؛ بلکه باید در دریا محو می­ شد. عارف باید در برابر نفس خود شقاوت داشته باشد تا به حقیقت مطلق دست یابد. بنابراین، سلوک دقوقی ناتمام مانده است. او هنوز محو دریا نشده و نتواسته است به نفس خود شقاوت نشان دهد و از بندهای خود رهایی یابد.

استاد شیخ ­الاسلام سپس با گریز به شعر معاصر به این نکته اشاره کرد که مفاهیم عرفانی این داستان و داستان­های دیگر مثنوی، در شعر امروز نیز سَریان دارد.

در ادامة این مراسم، استادان، دانشجویان و علاقه­ مندان، پرسش­های خود را دربارة داستان دقوقی مطرح کردند و استاد شیخ­ الاسلام به این پرسش­ها پاسخ گفت.